اندازه و قطع های مختلف کتاب

قطع کتاب یا سالنامه با توجه به طول و عرض صفحات کاغذ آن مشخص می شود. برخی از قطع های معروف بدین شرح است :

قطع مدیران (5/19×5/25)، قطع وزیری (16×23)، قطع رقعی(14×21) ، قطع خشتی (21×21)، قطع پالتویی (5/10×5/21)، قطع جیبی پالتویی (5/7×16) و…

قطع (کتاب)

 به اندازه طول و عرض کتاب و هر نوع نشریه، قطع گفته می‌شود. هدف از آن رواج اندازه‌های مختلف برای کتاب، به‌منظور استفاده آسان‌تر یا متناسب با نوع کاربرد کتاب است.در سال‌های آغازین پیدایش چاپ، قطع رایج کتاب‌های چاپی همانند نسخه‌های خطی بود. ولی، به‌تدریج، چاپ‌کنندگان کتاب دریافتند که استفاده از اندازه‌های مختلف در بهبود کار مؤثر خواهد بود. آلدوس مانوتیوس (۱۴۴۹-۱۵۱۵)، چاپگر ساکن ونیز، نخستین کسی بود که به نقش و اهمیت قطع کتاب در میزان استفاده از آن پی برد. اندازه ابداعی او برای کتاب، هم حمل و نقل آن را آسان می‌ساخت و هم هزینه‌های چاپ را کاهش می‌داد. قطع مورد استفاده او، قطع وزیری بود که جانشین قطع سلطانی شد.

امروزه، قطع کتاب نشان‌دهنده تعداد دفعات تاشدن کاغذ در چاپخانه نیز هست که منجر به تشکیل ورق‌های کتاب می‌شود। به‌طور مثال کاغذ دوورقی با چهار صفحه در قطع رحلی، چهارورقی با هشت صفحه در قطع وزیری، و هشت‌ورقی با شانزده صفحه در قطع رقعی برابر است.در حال حاضر، رایج‌ترین قطع برای کتاب، در همه جا، قطع وزیری است که ابعاد آن از ۱۳×۲۰ تا ۲۰×۲۶ سانتی‌متر متغیر است. قطع رقعی با ابعاد ۱۵×۲۲ و قطع جیبی با ابعاد ۱۱×۵/۱۶ سانتیمتر از دیگر قطع‌های رایج محسوب می‌شود. معمولا در چاپ کتاب‌های هنری و نفیس از قطع رحلی و برای کتاب‌های کودکان از قطع خشتی استفاده می‌شود. باید توجه داشت ابعاد ذکر شده برای هر قطع تقریبی است و در برخی منابع اندازه‌های متفاوتی ارائه شده است. اندازه طول در اندازه عرض اوراق نسخه است. اندازه قطع کتاب در تمدن اسلامی بسیار متنوع بوده است ولی مهمترین و معمولترین اندازه‌های قطع کتاب‌ها عبارتند از:

قطع سلطانی(تیموری)

اندازه‌ای از قطع کتاب است که در اواخر عصر مغولان و اوایل عهد تیموریان برای کتاب‌های خطی در ایران رواج یافت که به این جهت آن را قطع تیموری نیز می‌گویند। طول و عرض تقریبی آن ۴۰×۳۰ سانتی‌متر است.

قطع رحلی:

این قطع را به این جهت رحلی می‌گویند که هنگام خواندن کتاب قطع رحلی، آن را بر روی چهارپایة چوبی – یعنی رحل – قرار می‌داده‌اند. قطع مزبور دارای اندازه‌های تقریبی زیر است:* رحلی کوچک: طول ۴۲، عرض ۲۷ سانتی‌متر.

*رحلی متوسط: طول ۵۰، عرض ۳۰ سانتی‌متر.

* رحلی بزرگ: طول ۶۰، عرض ۳۰ سانتی‌متر। عموماً نسخه‌های کتاب‌هایی چون قرآن مجید، مثنوی مولوی، شاهنامه فردوسی که در مجالس و محافل قرائت و خوانده می‌شده ، با این قطع بوده است.

قطع رقعی:

اندازه قطعی است به طول و عرض تقریبی ۱۹×۱۰ سانتی‌متر।

قطع وزیری:

این قطع در گذشته دارای سه اندازه کوچک (به طول و عرض تقریبی ۲۱×۱۵)، (متوسط ۲۴×۱۶) و (بزرگ ۳۰×۲۰) بوده است.

قطع خشتی:

از کهن‌ترین قطع‌های نسخه‌های خطی است به طول و عرض همسان و برابر

قطع بیاضی:

نسخه‌ایی است که از جانب طول آن باز و بست می‌شده و شیرازه‌بندی آن از طرف عرض اوراق بوده که در میان نسخه‌نویسان و کتاب‌سازان به بیاض شهرت داشته است، قطع بیاضی منسوب است و مخصوص به بیاض‌ها که بیشتر کتب ادعیه، زیارات و مجموعه‌های ادبی (که به غرض اشخاص فراهم می‌آمده) به هیأت مذکور صحافی و جلد می‌شده است

قطع بغلی:

این قطع که معادل قطع جیبی بزرگ در روزگار ماست دارای طول و عرض تقریبی ۷×۵ سانتی‌متر بوده است.

قطع جانمازی:

با اندازه تقریبی طول ۱۲ و عرض۷

قطع حمایلی:

قطعی بوده است به طول و عرض ۱۲×۶ سانتی‌متر. وجه تسمیة این قطع به حمایلی، این است که نسخه‌هایی را که در قطع مزبور بوده است به صورت حمایل روی لباس زیرین می‌آویخته‌اند.لازم به ذکر است که اندازه های داده شده اندازه طول و عرض جلد است و برای تنظیم متون در هر یک از ابعاد فوق باید از هر سمت بالا پایین و چپ و راست هر کدام 2سانتی متر برای برش و صحافی کم نمود و متن را در آن ابعاد تنظیم نمود। مثلا در قطع وزیری سایز متن باید 12در 19باید باشد

 قطع کتاب‌های چاپ سنگی :

اندازه و قطع کتاب های چاپ سنگی بسته به اندازة کاغذ هایی بود که برای این منظور در نظر گرفته می شد.

به طور کل می‌توان قطع این گونه کتاب ها را بر اساس جدول زیر تقسیم بندی نمود:

بازو بندی اندازه (تقریباً :۳۰*۲۰ میلیمتر) بغلی اندازه تقریباً: (۴۰*۶۰ میلیمتر(

جانمازی اندازه (تقریباً: ۷۰*۱۲۰ میلیمتر) حمایلی اندازه (تقریباً: ۷۰*۱۲۰ میلیمتر، که در زیر لباس به صورت حمایل آویزان می‌شد(

رقعی اندازه (تقریباً: ۱۶۰*۲۲۰ میلیمتر) وزیری کوچک اندازه(تقریباً: ۱۶۰*۲۲۰ میلیمتر(

وزیری اندازه (تقریباً: ۱۶۰*۲۴۰ میلیمتر) وزیری بزرگ اندازه (تقریباً: ۲۰۰*۳۰۰ میلیمتر(

 سلطانی اندازه (تقریباً: ۳۰۰*۴۰۰ میلیمتر) رحلی کوچک اندازه(تقریباً: ۲۵۰*۴۰۰ میلیمتر(

رحلی بزرگ اندازه(تقریباً: ۳۵۰*۶۰۰ میلیمتر) رحلی اندازه(تقریباً: ۳۰۰*۵۰۰ میلیمتر(

خشتی (طول و عرض کتاب در اندازة مساوی(

 برخی قطع‌های رایج در میان مسلمانان به شرح زیر بوده است:

 1) بازوبندی. 2×3 سانتیمتر، بیشتر برای کتاب‌های دعا یا سوره‌ها و آیات قرآنی که در ابعاد کوچک تهیه می‌شد و با نخ یا چرم به بازو می‌بستند؛

 2) بغدادی. اندازه دقیق این قطع مشخص نیست، ولی از گفته رشیدالدین فضل‌الله (648؟- 718ق.)، در وقفنامه ربع رشیدی چنین برمی‌آید که ابعادی بزرگ‌تر از نسخه‌های مرسوم داشته است؛

  3) بغلی. 5×7 سانتیمتر؛

 4) بیاض. شکلی از کتاب که از جانب طول باز شده و شیرازه آن از عرض بسته می‌شود؛

  5) جانمازی یا حمایلی. با ابعاد 7×12 سانتیمتر که معمولا برای قرآن و کتاب‌های دعا به‌کار می‌رفته است؛

 6) خشتی. به شکل مربع که طول و عرض آن مساوی است و در سده‌های نخست تمدن اسلامی بسیار رایج بوده است؛

  7) رحلی[4] . در ابعاد بیشتر از 25×35 سانتیمتر که به انواع کوچک، متوسط، و بزرگ تقسیم می‌شود؛

  8) سلطانی یا تیموری. با ابعاد 30×40 سانتیمتر، بیشتر نسخه‌های نفیسی را که برای شاهان و شاهزادگان در دوره تیموریان (771-911ق.)، استنساخ می‌شد، در این قطع می‌ساختند. نمونه مشهور آن شاهنامه بایسنغری موجود در کاخ گلستان تهران است که ابعاد تقریبی آن همین اندازه است؛

  9) طومار. اتصال اوراق کتاب به‌گونه‌ای که به شکل لوله در آید. معمولا در تهیه طومارها از کاغذهایی با عرض کم استفاده می‌شد. هر چند که طول آنها بسیار متغیر بوده است. برای نگهداری طومار، اغلب محفظه‌ای به همان شکل می‌ساختند؛

 10) نیم‌ربعی. 10×18 یا 9×17 سانتیمتر؛

 11) نیم ورقی. 22×34 سانتیمتر که در ابعاد دیگری هم وجود دارد